Mattin Aiestaranek indusketaren zuzendariak zehazten duen bezala, “eskuineko esku luzatuaren forma duen brontzezko xafla bat da, ez dakigu zertarako erabiltzen zen baina Nafar Gobernuko Zaharberritze Departamentuan garbitzen ari zirenean, idazkera bat aurkitu zen atzealdean”.

Idazkera hura karaktere paleohispaniko egina zegoen, hau da, latinera baino lehenagoko sistema grafiko batean idatzita, alegia. Erromatarrak Iruñerrira iritsi baino lehenagoko sistema grafiko batean. Epigrafian eta hizkuntzalaritzan adituek dagoeneko ikertu eta definitu dute idazkia eta beraien iritziz baskoieraz idatzia dago (euskara hizkuntzaren aurrekoa).

“Sorioneku”

Aparteko pieza honek duen beste berezitasun garrantzitsua bere transkripzioa da, epigrafista eta hizkuntzalari adituak gai izan baitira lehen hitza irakurtzeko eta egungo euskaratik ulertzeko. “Gai gara SORIONEKU den lehen hitza ulertzeko, baina oraindik ezin ditugu beste gustiak dezifratu”, dio Joaquín Gorrochateguik, Euskal Herriko Unibertsitateko Indoeuropar Filologian Katedradunak.

Sistema grafikoa

“Zalantzarik gabe baskoieraz idatzitako lehen dokumentua da, eta baskoierazko signario batean idatzia dago gainera”. Javier Velaza, Bartzelonako Unibertsitateko Latindar Filologiako katedraduna.

Javier Velaza Bartzelonako Unibertsitateko Latindar Filologiako katedradunak aurkezpenean azaldu zuenez, “idatzia dagoen sistema grafikoa berezia da, sistema iberikotik eratorritako sistema grafikoa dela argi dago, baina baskoiek egindako egokitzapenak ditu. Ziurrekin signario iberikoan ez dagoen soinu edo fonemaren bat markatzeko egin dituzte hainbat moldakuntza. Zeinu horiek iberirar sistema grafikoan ez ditugu aurkitu, baina bai lurralde baskoian egindako txanponetan. Beraz, Irulegiren piezatik abiatuta, garai hartan funtzionatzen ari zen sistema grafiko baskoi bat bazegoela esan dezakegu”.

Datu hauek oso informazio interesgarria ematen dute; izan ere, gaur egun susmatzen zen baskoiek ez zutela idazkera erabiltzen antzinatean beren hizkuntza idazteko, eta erromatarrak iritsi arte, eta haiekin batera alfabeto latindarra iritsi arte, ez zutela idazten.

Joaquín Gorrochateguik, Euskal Herriko Unibertsitatean Indoeuropar Filologian katedraduna dena Irulegiko eskua ikertu egin du eta aurkezpenean azaldu zuen “aurkikuntza honek baskoien kulturari eta haien munduari buruz argia ematen digu”. Aditu bezala “lehenengo irakurketan lehen hitza SORIONEKU irakurri eta ulertu dezaket arazorik gabe, baina jarraian dauden beste zeinuak ezin ditut irakurri oraindik. Ilunak egiten zaizkit”. Ikerketa gehiago egitea ezinbestekoa dela ikusten du Gorrotxategik eta bere hitzatan “pieza honek hankaz gora jarzten du orain arte baskoien inguruan uste genuena. Ia konbentzitutak geunden baskoiak analfabetoak zirela antzinatean eta idazkera erabili zutela txanpon batzuetan idazteko, iberiar sistema erabiliaz. Orain noski gure uste guzti horiek aldatu egin dira”.

Aztarnategiaren testuinguru historikoa

“Ikertzen ari garen herrixka Sertoriar Gerretan erre eta, ondoren, gerra batean abandonatu zuten”. Mattin Aiestaran, Irulegiko aztarnategiko zuzendaria.

Irulegiko esku hau aurkitu den testuinguru historikoa herrixkaren azken fasea da, Azken Burdin Aroa, K. a. 1go mendean. Aiestaranek kontatzen duen bezala, “ikertzen ari garen herria Sertoriar Gerretan erre egin zuten eta, ondoren, gerra batean abandonatu”. C14ko datazioen eta berreskuratutako kultura material ugariaren bidez lortutako datuen irakurketa bateratuan oinarritutako interpretazioa da. Testuinguru bortitz horretan, herria abandonatu egin zuten, eta bertan geratu ziren eguneroko tresna guztiak, adobezko etxe eraitsien azpian. Zorte handia arkeologoentzat, erasoaren unearen irudi izoztua baitaukagu, eta horri esker, eguneroko material ugari berreskuratu ahal izan baitugu, baita haien eguneroko bizitza ere, ezohiko egoera horregatik aurkitu dugu pieza berezi bat.

Iruegiko eskua

“Lurratik atera eta poltsan sartu nuenean, eskua estaltzen zuten sedimentuak ukitu gabe, Nafarroako Gobernuko Zaharberritze Departamentuan utzi genuen, gainerako materialekin batera”, Leire Malkorra, aztarnategiko arkeologoa.

Leire Malkorra arkeologoak atera zuen pieza 2021eko ekainaren 18an, eta bere poltsan sartu zuen idazketa estaltzen zuen sedimentuarekin, “lurratik ateratzean poltsan sartu nuenean, eskua estaltzen zuten sedimentuak ukitu gabe, eta Nafarroako Gobernuko Zaharberritze Departamentuan utzi genuen, gainerako materialekin batera”, Malkorrak gogora ekarri zuen aurkezpen egunean. Indusketa bideoan grabatu zen, eta kokaleku topografikoan erregistratu zen, gainerako material arkeologikoak bezala.

Bere inskripzioa ez zen 2022ko urtarrilaren 18ra arte aurkitu, Carmen Usuak, Nafarroako Gobernuak kontratatutako zaharberritzaileak ikusi zituen zeinuak, eta ondoren interpretatu zen piezan letra batzuk zeudela. “Garbiketa hasi nuenean, marrak aurkitu nituen eta gero puntu batzuk. Lan guztia lupa binokular batekin egin nuen, eta berehala konturatu nintzen idatzitako testu baten aurrean nengoela.”

“Pieza hori brontzezko xafla bat da, eta haren patinak % 53,19ko eztainua, % 40,87ko kobrea eta % 2,16ko berunaz egina dago. Oso aleazio zaharretan ohikoa da hori, eta, zehazki, 2.000 urteko antzinatasuna izango luke”, Aiestaranek azaldu duenez.

Irulegiko eskuaren autopsiak Nafarroako Gobernuaren gordailu arkeologikoan egin ziren. Epigrafia paleohispaniko eta linguistko indoeuroparreko adituek, Javier Velazak eta Joaquín Gorrochateguik, piezaren transkripzioa eta ondorengo azterketak egin zituzten, idazkera hori signario paleohispaniko batean, zehazki signario baskonikoan, grabatutako idazkera dela ziurtatuz.

Piezaren interpretazio posiblea

Irulegiko eskua epigrafe erritual gisa interpretatzen da. Bizileku-eraikin baten atarian aurkitu denez, duen morfologiarengatik eta dekorazioan eta testuaren hasieran SORIONEKU terminoa agertzen denez, pentsarazten du haren interpretazioa ez dela asko aldatuko sinbolo apotropaiko edo “zorioneko” bat izatetik.

Erabilitako idazkera teknikak

“Irulegiko eskuan idazkera bi teknika erabili dira alde berean eta hori guztiz ezezaguna da, ez bakarrik Hispaniaren epigrafia osoan, baita mendebaldeko epigrafia osoan ere”. Javier Velaza.

Irulegiko eskuan dauden epigrafeak orain arte baskoieraz ezagutzen den testu zahar eta zabalena adierazten du eta erabilitako teknikari dagokionez Irulegiko eskua berezia da ere bai. Velazaren hitzetan “Puntuz egindako testua da. Baina puntuak egin baino lehen, herraminta zorrotz bat erabiliaz, esgrafiatu edo idatzi egin da. Bi teknika hauek testu berdinean ez dira orain arte inon aurkitu. Hori guztiz ezezaguna da, ez bakarrik Hispaniaren epigrafia osoan, baita mendebaldeko epigrafia osoan ere”.

Aurkikuntza berriak euskararen hizkuntza-ezagutzan eta hizkuntza iberiarrarekin izan ditzakeen harremanetan izango dituen ondorioek etorkizunean egingo diren azterketa sakonak eskatuko dituzte, zalantzarik gabe.